اگر وضعیت کیفیت اینترنت کشور را بدون توجه به وضعیت دوران «حملۀ اسراییل به ایران» در نظر بگیریم، تفاوت محسوسی نسبت به گزارش چهارم (جایگاه ۹۵ از ۱۰۰ کشور) نداشته‌ایم؛ یعنی همچنان تجربۀ کاربری اینترنت در ایران با سه گزارۀ کند (۸۴ از ۱۰۰)، پر اختلال (۹۲ از ۱۰۰) و محدود (۹۹ از ۱۰۰) توصیف شود. درمجموع ایران بر اساس رده‌بندی میانگین سه شاخص در رتبۀ ۹۷ از ۱۰۰ کیفیت اینترنت قرار گرفته است.
روش بررسی:
در این گزارش هم مانند قبل شاخص‌های کیفیت اینترنت را از پایگاه‌های دادۀ متنوع و معتبری انتخاب و میانگین وضعیت اینترنت ایران در هرکدام را معیار رده‌بندی نهایی قرار دادیم. به‌این‌ترتیب، در شاخص تأخیر که به نوعی می‌تواند بخش‌هایی از اختلال را هم نمایندگی کند از داده‌های Google CRUX، در شاخص محدودیت، پایگاه دادۀ Ooni و شاخص سرعت را براساس رادار Cloudflare اندازه‌گیری کردیم. و نتیجۀ بررسی از میان کشورهایی که در هر سه شاخص بالا، رتبه‌ای داشتند، به این نتیجه رسیدیم که ایران با جایگاه ۹۷ از ۱۰۰ به‌عنوان بدترین کشور از نظر کیفیت اینترنت قرار دارد.
با اینکه ممکن است مانند هر امر تکرار‌پذیری، برای پنجمین‌بار از شنیدن گزارۀ «ایران در قعر رده‌بندی‌های کیفیت اینترنت است» متعجب نشویم، اما نباید به بی‌کیفیتی اینترنت برای کاربران نهایی آنلاین عادت کرد. بی‌کیفیتی اینترنت کشور، برخلاف عوامل ناشی از تحریم‌ها، علتی قابل کنترل‌تر دارد و می‌توان با تصمیم‌گیری عاقلانه و به‌سرعت این محدودیت‌ها را برطرف کرد. در واقع می‌توان فقط با تغییر سیاست داخلی -رفع فیلترینگ از شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های کاربردی و مهارتی- و بهبود وضعیت شبکه (حذف اختلالات تحمیلی به بهانۀ جلوگیری از عملکرد فیلترشکن‌ها) و با همین بضاعت ملی، تجربۀ بهتری را برای کسب‌وکارهای دیجیتال، شهروندان کشور و بازگشت اعتماد عمومی ایجاد کرد.
پیرحسینلو، رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک، دربارۀ ایده‌هایی مثل ایجاد «مناطق آزاد سایبری» برای رفع تدریجی محدودیت‌ها، آن را ناکارآمد دانست و گفت:
«ما باید مطالبۀ اینترنت آزاد و پرسرعت برای همۀ مردم ایران را تکرار کنیم. آقای پزشکیان با این شعار رای آورده و باید از ۶ عضوی که دولت در شورای عالی فضای مجازی دارد استفاده کند. وظیفۀ ما همدلی با سیاستمداران نیست و رئیس‌جمهور باید پای شعارهایشان بایستند.»
بیانیۀ ۱۰۰ استارت‌آپ کشور: به محدودیت‌های اینترنت پایان دهید:
این نکته را بیش از ۱۰۰ شرکت فناور فعال در حوزۀ فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور در قالب یک بیانیۀ مشترک گفته‌اند؛ آن‌ها در این بیانه «رفع فیلتر شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های آموزشی و مهارتی پربازدید»، «افزایش سرعت و پهنای باند بینالملل» و «رفع محدودیت پروتکل‌های نوظهور از جمله HTTP/6و IPV6» را به‌عنوان مطالبۀ اصلی برای رسیدن به اینترنت آزاد و پرسرعت برای همۀ مردم ایران بیان کرده‌اند. (این بیانیه به دعوت کمیسیون اینترنت و زیرساخت کشور صادر شد و در متن گزارش پنجم کیفیت اینترنت، بیانیه و نام استارت‌آپ‌های امضاکننده آمده است).
به‌علاوه ایجاد محدودیت‌های گسترده نه‌تنها تاکنون هیچ انتفاعی برای کشور ایجاد نکرده که برعکس، باعث ترویج استفاده از فیلترشکن‌های خطرناک شده است. سوق دادن کاربران به این تصمیم علاوه‌بر تحمیل هزینه‌های اضافه به سبد خانوار، باعث آلودگی شبکه و از آن مهم‌تر رخ‌داد‌های ضدامنیتی شده است. پیش از این و در گزارش چهارم از سواستفادۀ اسراییل از تقاضای بالای فیلترشکن‌ها در کشور گفته بودیم، در تیر ۱۴۰۴ نیز گروه علم و پیشرفت خبرگزاری‌های کشور، با تحقیقات گستردۀ خود گزارشی دربارۀ خطرهای امنیتی و شبکه‌ای فیلترشکن‌ها منتشر کرده است.
در بخشی از مقدمۀ این گزارش دربارۀ سیاست قطعی اینترنت به‌عنوان ابزاری برای محافظت از مردم آمده است:
«ما به‌عنوان متخصصان حوزۀ شبکه و اینترنت، علاقه‌مند به درک بهتر تصمیم‌گیری‌های مربوط به امنیت سایبری کشور هستیم. باتوجه‌به اهمیت دسترسی آزاد به اینترنت برای شهروندان، چندین پرسش فنی در ذهن ما شکل گرفته است: در وضعیت تهدیدهای امنیتی، چه معیارهای فنی‌ای برای ارزیابی ضرورت محدودسازی دسترسی اینترنت در نظر گرفته می‌شود؟ آیا روش‌های جایگزین دیگری برای حفاظت از زیرساخت‌های سایبری کشور وجود دارد که بتواند ضمن حفظ امنیت، دسترسی شهروندان به اینترنت را نیز تضمین کند؟ هم‌چنین کنجکاو هستیم بدانیم که چگونه می‌توان بین نیازهای امنیتی و حقوق دیجیتال شهروندان تعادل برقرار کرد؟ چه فرایندهای تصمیم‌گیری و ارزیابی ریسک در این موارد دنبال می‌شود؟ ما امیدواریم که شفافیت بیشتر در این موضوع به درک بهتر ما از وضعیت موجود کمک کند و بتوانیم در ارائۀ راه‌حل‌هایی برای این چالش‌ها مشارکت داشته باشیم و از تخصص خود در خدمت منافع ملی استفاده کنیم».
گزارش اختصاصی انجمن تجارت الکترونیک با همکاری مرکز افکارسنجی ایسپا
جدیدترین نتایج نظرسنجی مشترک کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک و مرکز افکارسنجی «ایسپا» که در خرداد ۱۴۰۴ دقیقا پیش از روزهای حملۀ اسراییل به ایران انجام شد، نشان می‌دهد که از میان شبکه‌های اجتماعی خارجی، «اینستاگرام» پرکاربردترین پلتفرم میان ایرانی‌هاست.
- ۸۶ درصد از کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند
- اینستاگرام انتخاب اول ۶۳درصد از کاربران اینترنت است
- ۶۲٫۲ درصد از کاربران پیش از سال ۱۴۰۱ و فیلتر شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام و یوتیوب و… از فیلترشکن و پروکسی‌ها استفاده نمی‌کردند!
- ۶۰ درصد از آن‌هایی که از شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان منبع درآمد استفاده می‌کردند، اینستاگرام مهم‌ترین بستر کسب درآمدشان است.
- ۹۳٫۸ درصد از جوانان زیر ۳۰ سال ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند!
فیلترینگ و اینترنت طبقاتی؛ یک خطای مرکزی و چرخۀ معیوب توجیه‌های پایان‌ناپذیر آن:
اینترنت طبقاتی که سیاست‌گذارهای کشور از آن به نام تخصصی‌کردن، سطح دسترسی متمایز و رفع فیلتر برای گروه‌های هدف یاد می‌کنند، چیزی شبیه اصرار بر یک چرخۀ اشتباه مداوم است. سیاست‌هایی تجویزی و دستوری در کشور که با یک الگوی مشابه تکرار می‌شوند:
- مرحلۀ اول – اعمال سیاست محدودکننده: دولت به بهانۀ حفاظت از شهروندان، محدودیت گسترده‌ای (مثل فیلتر شبکه‌های اجتماعی) اعمال می‌کند.
- مرحلۀ دوم – مقاومت عمومی و عواقب جانبی: به دلیل عقلانی نبودن و مقبولیت نداشتن تصمیم، مردم به‌طور گسترده این محدودیت را دور می‌زنند (استفاده از فیلترشکن) که خود موجب مشکلات امنیتی، اقتصادی و اجتماعی جدیدی می‌شود.
- مرحلۀ سوم – راه‌حل نمایشی به‌جای اصلاح کلی: به‌جای بازنگری در سیاست اصلی، دولت تصمیم می‌گیرد محدودیت را فقط برای گروه‌های خاصی (روزنامه‌نگاران، دانشجویان، کسب‌وکارها) که فکر می‌کند صدای بلند‌تری دارند، برطرف کند.
چند گزاره دربارۀ وضعیت کیفیت اینترنت ایران
۱-روند استفاده از اینترنت ماهواره‌ای استارلینک، همچنان افزایشی است!
۲-اختلالاتی که قبل و بعد از حملۀ اسراییل به ایران هستند!
در گزارش‌‌های قبل به اهمیت بالای HTTP/3 و اینکه چه طور اختلال‌های گستردۀ آن باعث تحمیل هزینه‌های فراوان و از دست رفتن فرصت بزرگی برای بهبود کیفیت اینترنت در کشور خواهد شد. در تصویر زیر وضعیت قطعی، اختلال‌های اینترنت قبل، حین و بعد از جنگ دیده می‌شود:
در بررسی‌های اخیرمان روی HTTP/3 مشخص شد که رفتارهای چندگانۀ سرویس دهنده‌های اینترنت وجود دارد. با تست‌های متوالی روی اپراتورهای مختلف مشخص شد که هرکدام از آن‌ها نوع متفاوتی از اختلال را ثبت کرده‌اند. امروز که بیش از یک ماه از پایان حملۀ اسراییل به ایران می‌گذرد، اختلال‌های متنوعی در شبکۀ اینترنت کشور مشاهده می‌کنیم که پیش از جنگ هم ثبت شده‌اند و همچنان باقی مانده‌اند!
۳-نرخ Adoption پروتکل‌های HTTP/3 و Ipv6 به قبل از جنگ برنگشته و HTTP/3 همچنان در بیشتر اپراتورها مسدود است.
۴- ایران در میان کشورهای با بیشترین محدودیت در شبکه‌های اجتماعی:
بررسی‌های کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک از منابع معتبر، نشان می‌دهد که مصرف پهنای باند بینالملل شرکت ارتباطات زیرساخت پس از رفع فیلتر از گوگل‌پلی و واتس‌اپ، افزایش ۱۰درصدی داشته است. البته پیش از این بارها بهزاد اکبری، معاون شرکت ارتباطات زیرساخت گفته است که از نظر تأمین پهنای باند در حالت رفع فیلترینگ از شبکه‌های اینترنتی، هیچ نگرانی‌ای وجود ندارد و تداوم فیلترینگ دلایل «غیر فنی» دارد و توسط مراجع تصمیم‌گیر دیگری انجام می‌شود.
۵-سیاست ایران‌اکسز؛ مانند فیلترینگ هیچ انتفاعی ندارد!
عجیب‌تر از فیلتر کردن سایت‌های خارجی، فیلتر کردن سایت‌های داخلی بـرای كاربران خارج از کشور است. بسیاری از وب‌سایت‌های دولتی و بانک‌های ایرانی برای كاربران بین‌المللی دردسترس نیستند. وب‌سایت‌های مهم کشور از جمله مجلس، وزارتخانه‌ها، سازمان‌های بزرگ کشور و… برای کاربران خارج از ایران دردسترس نیست! نکتۀ مهم در این زمینه، این است که از زمان انتشار گزارش چهارم تاکنون با اینکه تعدادی از دامنه‌ها از محدودیت ایران‌اکسز خارج شدند اما تعدادی از آن‌ها هم به این محدودیت اضافه شدند. درواقع امروز حدود ۸۰درصد از سایت‌های دولتی ایران‌اکسز هستند. در پیوست همین گزارش نام این دامنه‌ها به‌تفکیک وضعیت‌شان آمده است.
اتفاق تکان‌دهنده در این دوره، هک سامانه‌های بزرگ مالی کشور از طریق سرورهایی از داخل ایران بوده که بیش از پیش عبث بودن Iran Access کردن وب‌سایت‌های مهم را نشان می‌دهد. همانند سازوکار فیلترینگ در این روش نیز ما هزینه‌های سنگینی به کشور و اقتصاد دیجیتال وارد می‌کنیم بدون اینکه هیچ انتفاعی از آن داشته باشیم.
۶- RTT می‌گوید: تجربۀ کاربری اینترنت ایرانی‌ها مشابه کشورهای توسعه‌نیافته و جنگ‌‌زده است!
پیش از این در بخش میانگین کیفیت اینترنت شاخص Round Trip Time را میان ۳۰۰هزار Origin پرتکرار میان کشورهای مختلف بررسی شد و به میانگین کلی کشورها رسیدیم. این شاخص میانگین زمانی که یک درخواست از کاربر به مقصد برسد و برگردد را می‌سنجد. به‌این‌ترتیب کیفیت تجربۀ کاربر براساس سرعت را بررسی می‌کند.
نمودار زیر نیز جایگاه ایران در شاخص RTT را در قیاس با کشورهای جهان را نشان می‌دهد که متأسفانه ایران فقط از کشورهای کوبا، ترکمنستان، کامرون، آنگولا، سودان و کنگو و اتیوپی، وضعیت بهتری دارد.
این بار برای اینکه وضعیت این شاخص در میان Originهای داخلی بدانیم، اطلاعات هزار Origin پرتکرار هر کشور را در ماه ژوئن استخراج کردیم. نتیجه آن شد که ایران با متوسط ۲۹۵میلی‌ثانیه در شاخص RTT در کنار کشورهای در وضعیت جنگ و کشورهای کم‌ترتوسعه‌یافتۀ دنیا قرار گرفته است.
اگر بخواهیم وضعیت ایران را دقیق‌تر در ۶ ماه گذشته بررسی کنیم، خواهیم دید که از دی‌ماه ۱۴۰۳ تاکنون درصد وب‌سایت‌های ایرانی که در وضعیت خوب، متوسط و بد از نظر شاخص RTT هستند تغییر محسوسی نداشته‌اند. همانطور که مشخص است در این شش ماه، حدود ۲۳درصد سایت‌های پرکاربرد ایرانی در وضعیت کیفیت بد، ۷۰ درصد در وضعیت متوسط و حدود ۴ درصدشان در وضعیت خوب قرار داشتند. اگر بخواهیم این شاخص را با کشوری مانند ترکیه مقایسه کنیم -همانطور که در نمودار زیر دیده می‌شود- فقط ۵درصد سایت‌های پرکاربرد ترکیه در وضعیت کیفیت بسیار بد، حدود ۷۰درصد در وضعیت متوسط و حدود ۲۲درصدشان در وضعیت خوب قرار دارند.
