سیگار در قاب تصویر؛ از پرده تا ریه

امروز که صفحۀ اول «روزان» و «شاخۀ سبز» را دیدم، یاد فیلمی افتادم که چندین سال پیش در ایام نوروز از تلویزیون پخش شد. فیلمی آمریکایی که در ابتدای آن، پسر یک خانواده و دوستش به یک کندوی زنبور در بالای درخت شلیک می‌کنند و زنبورها به شهر و خانه‌شان حمله می‌کنند. خانواده در خانه زندانی می‌شوند و شدیداً در ترس و اضطراب به دنبال راه نجات هستند. زنبورها نفوذ می‌کنند و در اثر گزیدگی دختر کوچک خانواده تب می‌کند و…

فکری به ذهن مادر خانواده می‌رسد که اگر آتش درست کنند، دود آن زنبورها را فراری می‌دهد. مقداری کاغذ و چوب در یک تشت فلزی جمع می‌کنند و پدر با صدای بلند، کبریت می‌خواهد. در این هنگام دوستِ پسرش، فندک را از جیب درآورده به پدر دوستش می‌دهد. در اوج هیجان، نگرانی و ترس و اضطرابی که در خانه هست، پدر در حال روشن کردن آتش می‌گوید: اگر می‌دانستم سیگار می‌کشی، اجازه نمی‌دادم پسرم با تو دوست بشود!

چند آمار را بخوانیم و سپس برخی دلایل علمی (روان‌شناختی / علوم رفتاری) این پدیده را مرور کنیم.

حدود ۲۰ درصد از مردان ایرانی و کم‌تر از ۱ درصد زنان ایرانی و در مجموع، حدود ۱۰ درصد از جمعیت کشور سیگار مصرف می‌کنند. این را روزنامۀ شرق نوشته‌است.

روزنامۀ آفرینش نیز می‌نویسد: بین سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰، مصرف محصولات دخانی در مردان و زنان ایرانی، به ترتیب ۳درصد و ۱۱درصد افزایش یافته‌است.

مصرف قلیان نیز در این بازۀ زمانی، حدود ۵۴درصد افزایش داشته‌است.

از سوی دیگر، گزارش‌های رسانه‌ها نشان می‌دهد، میزان نمایش استعمال دخانیات در فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی در دهه‌های اخیر به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته‌است. در دهۀ دوم پس از انقلاب، نسبت به دهۀ اول، میزان نمایش سیگار در فیلم‌ها دو برابر و در دهۀ سوم، نمایش سیگار در فیلم‌ها چهار برابر دهۀ اول پس از انقلاب شده‌است. این افزایش در نمایش مصرف دخانیات توسط زنان در فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی، تقریباً ۱۰ برابر شده است. (ایسنا)

نمایش سیگار کشیدن توسط شخصیت‌های محبوب در سریال‌ها می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر رفتار جوانان و نوجوانان داشته باشد. شخصیت‌هایی مانند قباد در «شهرزاد»، مالک در «زخم کاری» و طلای «یاغی» از جمله نمونه‌هایی هستند که با نمایش مکرر سیگار کشیدن، ممکن است این رفتار را در نظر مخاطبان جوان جذاب جلوه دهند. (سیتنا)

در سطح جهانی، نگرانی‌هایی مشابه وجود دارد. به‌عنوان‌مثال، در سال ۲۰۱۹، محققان بریتانیایی با بررسی سرویس‌های استریم مانند نتفلیکس و آمازون پرایم دریافتند که تولیدات این پلتفرم‌ها نسبت به محتوای تلویزیونی، حاوی میزان بالاتری از تصاویر مصرف سیگار هستند. تجزیه‌و‌تحلیل بر روی پنج سریال با بالاترین امتیاز منتشرشده در این پلتفرم‌ها در سال ۲۰۱۶ نشان داد که ۷۴ درصد از کل این محتواها شامل صحنه‌هایی از استفاده و مصرف دخانیات است. (اقتصاد24)

مطالعات متعددی، به‌ویژه در روان‌شناسی سلامت عمومی، تأثیر «on-screen smoking exposure» را بر نوجوانان و بزرگ‌سالان تأیید کرده‌اند. برخی نتایج نشان می‌دهند: نوجوانانی که فیلم‌های حاوی صحنه‌های زیاد سیگار تماشا می‌کنند، ۲ تا ۳ برابر بیشتر احتمال دارد سیگار را امتحان کنند.

این پدیده در روان‌شناسی و علوم رفتاری، مطالعه و بررسی شده و با چند اصطلاح علمی معروف، شناخته می‌شود.

1. واکنش به نشانه‌ها (Cue Reactivity)
   • اشاره دارد به واکنش‌های روانی، فیزیولوژیکی یا رفتاری فرد در پاسخ به نشانه‌هایی که با مصرف یک ماده (مانند سیگار) مرتبط‌اند.
   • این نشانه‌ها (مثل دیدن فردی در حال کشیدن سیگار) می‌توانند میل شدید به مصرف (Craving) ایجاد کنند.
   • مطالعات تصویربرداری مغزی (fMRI) نشان داده‌اند که دیدن چنین تصاویری، نواحی مربوط به پاداش و اشتیاق در مغز افراد سیگاری را فعال می‌کند.
2. شرطی‌سازی کلاسیک (Classical Conditioning)
   • وقتی فرد بارها تجربۀ مصرف سیگار را در کنار موقعیت‌هایی خاص (مثلاً مهمانی، استرس، دیدن فیلم) داشته باشد، آن موقعیت‌ها به «محرک شرطی» تبدیل می‌شوند.
   • با دیدن محرک (مثلاً صحنۀ سیگار در فیلم)، بدن و ذهن به‌صورت ناخودآگاه واکنش نشان می‌دهند. (مثلاً میل به سیگار)
3. نظریۀ یادگیری اجتماعی – بندورا (Social Learning Theory)
   • تماشای رفتار افراد دیگر (حتی شخصیت‌های خیالی) می‌تواند منجر به تقلید یا درونی‌سازی آن رفتار شود.
   • اگر شخصیت محبوبی در فیلم سیگار می‌کشد، احتمال دارد بیننده آن رفتار را ارزشمند یا جذاب تلقی کند، به‌ویژه نوجوانان.
4. اثر پیش‌زمینه‌سازی (Priming Effect)
   • دیدن تصویر یا رفتار خاصی (مثل دود سیگار یا فندک) می‌تواند ذهن را برای فکر کردن به آن موضوع آماده کند و احتمال رفتار مشابه را بالا ببرد.
   • در مصرف‌کننده‌گان سابق، این اثر می‌تواند محرک بازگشت به مصرف باشد.

سازمان جهانی بهداشت (WHO) و بسیاری از سازمان‌های ملی سلامت، پروتکل‌ها و توصیه‌های مشخصی برای محدودسازی نمایش استعمال دخانیات و الکل در رسانه‌ها (به‌ویژه فیلم، تلویزیون، تبلیغات و فضای مجازی) دارند. این سیاست‌ها با هدف کاهش عادی‌سازی و جذاب‌نمایی این رفتارها طراحی شده‌اند، به‌ویژه در میان نوجوانان و جوانان که بیشتر تحت‌تأثیر محتوای رسانه‌ای قرار می‌گیرند.

مثلا بند ۱۳ «چارچوب کنوانسیون جهانی کنترل دخانیات (FCTC)» (Article 13: Tobacco advertising, promotion and sponsorship) کشورهای عضو را متعهد می‌کند به:

• ممنوعیت تبلیغ مستقیم و غیرمستقیم دخانیات در همۀ رسانه‌ها.
• محدود کردن نمایش مصرف دخانیات در فیلم‌ها، سریال‌ها، بازی‌های ویدئویی و… که ممکن است جذاب جلوه داده شوند.
• هشدارهای بهداشتی در ابتدای فیلم‌های دارای صحنه‌های سیگارکشیدن
• تشویق به رده‌بندی سنی فیلم‌ها بر اساس نمایش سیگار (مانند مواد مخدر و خشونت)

به‌عنوان نمونه‌هایی از سیاست‌های ملی نیز می‌توان به مقررات «انجمن تصاویر متحرک آمریکا» (Motion Picture Association of America) اشاره کرد. این انجمن از سال ۲۰۰۷ اعلام کرد که نمایش صحنه‌های استعمال سیگار در فیلم‌ها می‌تواند در تعیین رده‌بندی سنی تأثیرگذار باشد.

• فیلم‌هایی که مصرف دخانیات را بدون هشدار یا زمینۀ منفی نمایش دهند، ممکن است ردۀ سنی PG-13 یا بالاتر دریافت کنند.
• سازمان‌هایی مثل CDC و Truth Initiative فشار زیادی بر صنعت سینما آورده‌اند تا نمایش سیگار را محدود یا حذف کنند.

در بریتانیا نیز هیئت رده‌بندی سنی فیلم‌های بریتانیا (British Board of Film Classification) توصیه می‌کند که نمایش استعمال دخانیات، مواد مخدر یا الکل اگر به طور مثبت یا تقلیدپذیر نشان داده شود، باعث رده‌بندی سنی بالاتر خواهد شد.

در ایران نیز براساس «قانون جامع کنترل دخانیات»، هرگونه تبلیغ مستقیم یا غیرمستقیم دخانیات در آثار تصویری به‌طور کامل ممنوع است. برخی مقررات نیز از سوی سازمان صداوسیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعمال می‌شود:

• مصرف سیگار و به‌ویژه مشروب، در فیلم‌ها و سریال‌های داخلی ایران به‌طور رسمی ممنوع یا محدود است.
• سیگار عمدتاً تنها برای شخصیت‌های منفی یا در زمینه‌های خاص (مثلاً روایت دورۀ قدیم) نمایش داده می‌شود.

ولی آن‌چه در عمل مشاهده می‌شود و مکرر از سوی وزارت بهداشت‌ودرمان و رسانه‌ها (به‌ویژه اجتماعی و سلامت) هشدار داده می‌شود، نمایش افراطی چنین صحنه‌هایی‌ست که در سال‌های اخیر افزایش یافته و موجب نگرانی‌ها از عادی‌سازی غیرمستقیم مصرف شده‌است.

شاید وقت آن رسیده باشد که صحنه‌های سیگار را از پرده‌های سرگرمی پاک کنیم، پیش از آن‌که بخواهیم از ریه‌های جوانان پاک‌کنیم.